สวยดอกศรัทธาและความเชื่อตามวิถีชีวิตคนล้านนา

             ความเชื่อในหมู่ชนชาวล้านนา ต่างมีความเลื่อมใสในสิ่งศักดิ์สิทธิ์และการนับถือพระพุทธศาสนานั้น ล้วนแต่มีความสำคัญในการดำเนินชีวิต และยึดเหนี่ยวจิตใจ ทำให้เกิดความศรัทธาในพระพุทธศาสนา ผู้คนก็ย่อมจะสรรหาหรือการสร้างเครื่องสักการะบูชาขึ้น เพื่อเป็นสื่อหรือสิ่งที่แสดงถึงสัญลักษณ์และตัวแทนของความศรัทธานั้น เครื่องสักการะถือว่าเป็นสื่อหรือสัญลักษณ์ที่แสดงออกในทางด้านการประดิษฐ์ชิ้นงานให้เห็นเป็นรูปธรรมล้วนแฝงไปด้วยความศรัทธา คติ ความคิดของผู้ที่มีความศรัทธาต่อสิ่งที่ทุกคนเคารพนับถือ เห็นได้ว่าเครื่องสักการะบางอย่างถูกสร้างขึ้นมาด้วยความประณีตและวิจิตรบรรจง รวมทั้งทำขึ้นจากของที่เกิดจากธรรมชาติและมีความบริสุทธิ์แต่ถึงอย่างไรก็ตาม การเคารพบูชาอย่างสูงสุดทั้งในทางพระพุทธศาสนาและพิธีกรรม ขึ้นอยู่กับสภาพภูมิประเทศหรือภูมิภาคของผู้ที่มีความเลื่อมใส ที่จะจัดสร้างหรือทำเครื่องสักการะบูชาขึ้น เพื่อให้มีความเหมาะสมกับ ความเชื่อทางวัฒนธรรมและพิธีกรรมในแต่ละภูมิภาคหรือท้องถิ่นนั้นๆ โดยในปัจจุบันสามารถพบเห็นได้น้อย นอกจากเมืองหรือชนบทที่ยังคงรักษาขนบธรรมเนียมวัฒนธรรมและความเจริญยังเข้ามาไม่มาก โดยเฉพาะดินแดนล้านนาซึ่งอยู่ทางภาคเหนือของประเทศไทย ที่ยังคงและดำรงรักษาวัฒนธรรม ศิลปะ ประเพณี ยังมีให้เห็นอยู่ในปัจจุบัน การบูชาด้วยดอกไม้ หรือเครื่องหอม นั้น มีความเกี่ยวข้องกับพระพุทธศาสนามาในดินแดนล้านนามาตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน ในปัจจุบันการบูชาด้วยดอกไม้และสวยดอกนั้นพบเห็นได้ในงานที่เกี่ยวข้องกับงานพิธีกรรมต่างๆ ของล้านนาอยู่ ทั้งใช้ในงานมงคลและงานอวมงคล

           เครื่องสักการะในล้านนาส่วนใหญ่ที่ใช้ในงานพิธีกรรมทางศาสนาและความเชื่อเกี่ยวกับการนับถือผี ส่วนวัสดุที่ใช้ทำสามารถหาได้ในธรรมชาติอาทิ ดอกไม้พื้นเมืองที่ขึ้นในท้องถิ่นและใบตอง เพราะส่วนใหญ่นั้นจะทำด้วยใบตองเนื่องจากหาได้ง่ายในท้องถิ่นและมีรูปร่างและลักษณะที่สามารถนำมาใช้ได้หลายรูปแบบในการทำเครื่องสักการะ ซึ่งในปัจจุบันก็ยังไม่หลักฐานใดๆ ที่แสดงหรือปรากฏให้เห็นชัดเจนว่า ที่มาของงานใบตองในล้านนานั้นเกิดขึ้นตั้งแต่เมื่อไหร่ เพียงแต่เป็นการสืบทอดมาจากภูมิปัญญาของบรรพบุรุษที่ได้สั่งสมและสืบทอดต่อๆกันมาตั้งแต่ในอดีต จากการศึกษาค้นคว้าของรองศาสตราจารย์จารุนันท์ เชาวน์ดีเกี่ยวกับงานใบตองในล้านนาซึ่งได้พบบันทึกจากวรรณกรรม พับสาและใบลาน ในโครงการจัดสร้างคัมภีร์วัดท่ากระดาน ตำบลฟ้าฮ่าม จังหวัดเชียงใหม่ซึ่งใจความว่า “การผ่าจ้านจะเริ่มต้นที่หมอให้ลูกเลี้ยงเตรียมเศษผ้า เศษเล็บ เศษผม และเงินบูชาครูพร้อมทั้งกรวยดอกไม้ ธูปเทียน แล้วนำเข้าพิธี” ซึ่งจะเห็นได้ว่างานใบตองที่ใช้ทำเป็นเครื่องสักการะบูชาหรือเครื่องพลีกรรม ซึ่งอยู่ในรูปแบบสวยดอกนั้น มีการใช้มาเป็นระยะเวลานานแล้ว

              สวยดอกล้านนา สามารถตีความได้สองลักษณะ ได้แก่ความหมายของสวยและสวยดอก สวย หมายถึง กรวยที่ทำขึ้นหรือขดขึ้นจากใบไม้ อาจจะเป็นใบกล้วย ใบพลวง ใบโกสน ใบพลู หรือกาบหมาก ซึ่งจัดเป็นสิ่งของหรือบรรจุภัณฑ์อย่างง่ายๆ ที่สามารถปรับใช้ได้อย่างไม่จำกัดเพื่อความเหมาะสมกับการนำไปใช้งานนั้นๆ วิธีการทำสวย ก็คือนำใบไม้หรือใบตอง มาม้วนเป็นทรงกรวยจากจุดกิ่งกลางหรือขอบด้านใดด้านหนึ่งของใบไม้ อาจทำให้ปากแคบเล็กหรือบานผายก็ได้ตามแต่ลักษณะการใช้งาน หากทำสวยดอก หรือกรวยดอกไม้ก็มักจะใช้ใบตองมาม้วนให้เป็นปากไม่กว้างนัก ส่วนใบตองที่ทาบกับลำตัวของสวยนั้น มักใช้ไม้กลัดมากลัดให้รูปทรงอยู่ได้ แต่หากจะใช้สวยบรรจุของอื่น เช่น ห่อเห็ด ก็มักใช้ใบพลวง(ชาวล้านนาเรียกใบตองตึง) ซึ่งเป็นใบไม้ขนาดใหญ่มาม้วนให้เป็นกรวยปากผาย กลัดด้วยไม้ไผ่เข้าด้านข้าง เมื่อบรรจุเห็ดลงไปแล้วก็พับส่วนหน้าของใบที่เหลืออยู่ให้ปิดเข้า พับปีกทั้งสองข้างลงแล้วพับส่วนที่เหลืออยู่โดยเอาด้านปลายสอดเข้าไปในรอยพับของปีกนั้น ส่วนสวยดอก หรือกรวยดอกไม้ ใช้เป็นเครื่องบรรจุเครื่องใช้ที่แสดงความเคารพบูชาหรือการยกย่องแก่ผู้รับ โดยสวยดอกนั้นถือเป็นภาชนะที่กะทัดรัดประเภทที่ใช้เพียงครั้งเดียว แทนที่จะใช้ภาชนะขนาดใหญ่อย่างพานหรือภาชนะอื่นๆ เช่นใช้ประกอบกับเครื่องไทยทาน การนิมนต์พระ การไหว้ครู การเชิญหมอพื้นบ้านรักษาโรค การเลี้ยงผี การกล่าวแช่ง และแม้กระทั้งการแสดงความสัมพันธ์ระหว่างสามีภรรยาที่ตายจากกัน

          ความเป็นมาของสวยดอกนั้นยังไม่มีผู้ใดสามารถทราบถึงประวัติความเป็นมาอย่างแน่ชัด เพียงแต่มีการสืบทอดและบอกเล่าต่อกันมาซึ่งมีการพัฒนารูปแบบเรื่อยๆ ตามยุคสมัยและตามความเชื่อของผู้ที่มีความเลื่อมใสศรัทธาในสิ่งศักดิ์สิทธิ์และการนับถือพระพุทธศาสนา โดยมีการรังสรรค์ผลงานที่ออกมาในรูปกลีบปากสวยหรือทางล้านนาเรียกว่ากาบลาย ในรูปแบบต่างๆซึ่งอาจแฝงไปด้วยความเชื่อที่เกี่ยวกับกาบลายที่คิดประดิษฐ์ขึ้น ชาวล้านนามีความเชื่อเกี่ยวกับนักษัตรประจำปีเกิดซึ่งมีความเชื่อว่าก่อนที่ทุกคนจะเกิดมานั้น ดวงวิญญาณต้องมา “ชุธาตุ” (กราบไหว้พระธาตุ) หรือพักที่พระธาตุประจำตัวก่อน โดยมี ตั๋วเปิ้ง หรือ ตัวเพิ่ง (สัตว์ 12 ชนิดที่กำหนดให้เป็นสัญลักษณ์) เป็นผู้นำดวงวิญญาณออกมา ดวงวิญญาณจะย้ายไปสถิตอยู่ที่กระหม่อมของบิดาเป็นเวลา 7 วันแล้วจึงเข้าสู่ครรภ์ของมารดาต่อไป และเมื่อสิ้นอายุขัยดวงวิญญาณก็จะกลับไปสู่พระธาตุประจำปีเกิดตามเดิม อาจเป็นความเชื่อหนึ่งที่ทำให้เกิดการรังสรรค์กลีบสวยดอกหรือกาบลายให้มีชื่อหรือลักษณะตามราศีเกิดเพื่อให้กลีบปากสวยหรือกาบนั้นเป็นตัวแทนของบุคคลที่คิดประดิษฐ์นั้นอาทิ สวยกาบลายหูกระต่ายประจำปีเถาะ สวยกาบลายแก้มนาคประจำปีมะโรง สวยกาบวายหูช้างประจำปีกุน ซึ่งปีกุนของชาวล้านนานั้นเขียนว่า กุญ ซึ่งมีความหมายว่ากุญชร มีสัตว์ประจำปีนักษัตรเป็นช้างไม่ใช่หมูตามความเชื่อทางภาคกลาง และอีกความเชื่ออีกอย่างหนึ่งเกี่ยวกับสวยดอกของชาวล้านนานั้น มีความเชื่อว่าเมื่อมีคนตายหรือเสียชีวิตนั้นจะมีการห้างลอยหรือการมัดตราสังข์ศพ โดยมีการนำสวยดอกนั้นมาใส่ในมือของผู้ตายในรูปแบบการพนมมือซึ่งมีความเชื่อที่ว่าเวลาที่พระเทศน์นั้นผู้ที่เสียชีวิตไปแล้วนั้นจะได้นำสวยดอกมาไหว้พระและฟังธรรม อีกนัยหนึ่งซึ่งเป็นความเชื่อเกี่ยวกับโลกหลังความตายหรือภพภูมิใหม่ที่เชื่อว่าเมื่อคนเราทุกคนเมื่อตายไปแล้วดวงวิญญาณจะได้ขึ้นไปอยู่บนสรวงสวรรค์และจะได้นำสวยดอกที่อยู่ในมือนั้นไปไหว้พระเกศแก้วจุฬามณีบนสรวงสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ซึ่งความเชื่อเหล่านี้นั้นได้ถูกปลูกฝังจากรุ่นสู่รุ่น เพื่อให้คนรุ่นหลังได้สืบทอดและมีความเคารพบูชา รวมทั้งมีความกตัญญูต่อสิ่งต่างๆที่ทำให้การดำเนินชีวิตของชาวล้านนาสามารถดำเนินต่อไปได้ และลักษณะของสวยดอกนั้นสามารถเรียกตามลักษณะเป็น 2 ลักษณะ คือ สวยธรรมดา และสวยกาบ


       สวยธรรมดา คือ สวยที่ใช้ใบตองหรือกระดาษม้วนหรือขดให้เป็นทรงกรวย เรียวแหลม ไม่มีการตกแต่งปากกรวย ลักษณะของปากกรวยจึงมีลักษณะธรรมดาตามสภาพใบตองหรือวัสดุที่ใช้ทำ


       สวยกาบลาย คือ สวยที่ใช้ใบตองหรือวัสดุอื่นที่นำมาม้วนหรือขดให้เป็นทรงกรวย เรียวแหลม และตกแต่งปากกรวยด้วยใบตองที่พับเป็นกาบ เย็บติดรอบปากกรวยด้วยไม้กลัด ส่วนที่เย็บตกแต่งติดรอบปากกรวยนี้เรียกว่า กาบสวยหรือกลีบที่ใช้ประดับกรวย ซึ่งกาบสวย จะมีความยาวประมาณ 2-3 นิ้ว สวยกาบนี้ยังมีชื่อเรียกแตกต่างกันไปตามลักษณะรูปแบบและรูปทรงของกาบสวย เช่น สวยกาบจี๋ สวยกาบบาน สวยกาบบัว สวยกาบปีกนก ซึ่งในแต่ละท้องถิ่นนั้นอาจจะเรียกกาบสวยแบบเดียวกันแตกต่างกันไป


                    - สวยกาบจี๋ เป็นสวยที่มีกาบสวยพับเป็นรูปร่างคล้ายดอกไม้ตูม (ดอกจี๋) เย็บติดรอบบริเวณปากสวย ซึ่งสวยกาบแบบนี้นิยมทำ 8 กาบโดยเย็บเรียงซ้อนระยะกัน 2 ชั้น ชั้นละ 4 กลีบ บางแห่งเรียกสวยกาบแบบนี้ว่า สวยกาบเล็บมือนาง

               - สวยกาบบาน เป็นสวยกาบที่มีกาบสวยพับเป็นรูปร่างคล้ายกลีบดอกไม้บาน เย็บติดรอบปากสวย ซึ่งนิยมทำจำนวนกาบและเย็บเช่นเดียวกับสวยกาบจี๋ บางแห่งเรียกแบบนี้ว่า สวยกาบกลีบจั๋น

                      - สวยกาบบัว เป็นสวยกาบที่มีกาบสวย พับเป็นรูปร่างคล้ายกลีบดอกบัวเย็บติดรอบปากสวย ซึ่งนิยมทำกาบสวย 8 กาบ โดยเรียงซ้อนสับระยะกัน 2 ชั้น ชั้นละ 4 กาบ


                     - สวยกาบปีกนก เป็นสวยกาบที่มีกาบสวยเป็นรูปร่างคล้ายปีกนก ซึ่งนิยมทำกาบสวยเย็บติดกัน จำนวน 4-8 กาบ บางแห่งเรียกสวยกาบแบบนี้ว่า สวยกาบสุ่ม


                     ชาวล้านนาใช้สวยดอกเกี่ยวกับพิธีกรรมในการดำเนินวิถีชีวิต ซึ่งสืบทอดกันมาอย่างมีระยะเวลาที่ยาวนาน และยังพบว่ามีการใช้สวยดอกในโอกาสต่างๆ ดังนี้


                              - ใช้ในการไหว้ครู

                              - ใช้ในการแบ่งครู

                              - ใช้ในการถวายเครื่องไทยทาน

                             - ใช้ในการทานขันข้าว (อ่าน ขันเข้า)อุทิศให้แก่ผู้ตาย

                             - ใช้ในการนิมนต์พระ

                             - ใช้ในการลงอุโบสถ

                             - ใช้ในการเชิญหมอพื้นบ้านไปรักษาโรค

                             - ใช้ในพิธีการเลี้ยงผี

                             - ใช้ในการแบ่งผีปู่ย่า ตายาย

                          -ใช้ในการบอกความสัมพันธ์ระหว่างสามีภรรยาที่ตายจากกัน เป็นต้น

              ความเชื่อในการใช้สวยดอกล้านนาในงานพิธีกรรมต่างๆนั้นมีความเกี่ยวข้องกับประเพณีและพิธีกรรมที่มีความเกี่ยวข้องกับการดำรงวิถีชีวิตของชาวล้านนา ซึ่งสวยดอกเป็นสิ่งที่มีความสำคัญในการสักการบูชาหรือเป็นสื่อแห่งความเคารพนบน้อม รวมทั้งยังเป็นการแสดงให้เห็นถึงความเป็นภูมิปัญญาของการทำสวยดอกจากรุ่นหนึ่งไปยังอีกรุ่นหนึ่ง ซึ่งมีความเป็นเอกลักษณ์และเทคนิคในการทำและสืบทอดงานฝีมือในท้องถิ่นและความละเมียดละไมในการนำใบตองมาเป็นตัวแทนความศรัทธาของผู้คนในล้านนาในอดีตจนถึงในปัจจุบัน

เอกสารอ้างอิง

กรวรรณ ชีวสันต์ และธิตินัดดา จินาจันทร์. (2546). ความสัมพันธ์ระหว่างล้านนา – ล้าน ช้าง การเปรียบ                เทียบประเพณี 12 เดือน. เชียงใหม่: สถาบันวิจัยสังคมหาวิทยาลัย เชียงใหม่.

จารุนันท์ เชาว์ดี. (2545). งานใบตองล้านนา. เชียงใหม่: ภาควิชามนุษยสัมพันธ์ คณะ มนุษยศาสตร์   มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.

จำลอง คำบุญชู. (2542). สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ภาคเหนือ. กรุงเทพฯ: สยามเพรส แมเนชเม้นท์ จำกัด.

นาคฤทธิ์ (นามแฝง). 2545. พุทธตำนานพระเจ้าเลียบโลก ฉบับชำระสะสาง. ลานนา การพิมพ์, เชียงใหม่.

ประภัสสร ผลเพิ่ม. (2544). การประดิษฐ์เครื่องสักการะหมากสุ่ม หมากเบ็ง ต้นดอก ต้น เทียนต้นผึ้งในจังหวัดเชียงใหม่. เชียงใหม่: คณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.

ประเพณีวัฒนธรรมล้านนาประวัติศาสตร์ปัญญามังคละวุฒิ. (2551). สวยดอก. (ระบบ ออนไลน์). แหล่งที่มา: http://www.mkvotw.com/.

พงศธร เกษลำลี. (2546). ไหว้พระธาตุเจ้าปี๋เปิ้ง. อนุสาร อสท. 44 (4): 32-48.

ภัทรพร นิลเศรษฐี. (2539). การศึกษาโครงมังทรารบเชียงใหม่. เชียงใหม่: คณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.

มณี พะยอมยงค์ และศิริรัตน์ อาสนะ. (2538). เครื่องสักการะในล้านนาไทย. เชียงใหม่: ทรัพย์การพิมพ์.

รณลักษณ์ อินต๊ะ. (2552). รูปแบบการและกระบวนการถ่ายทอดความรู้ในการประดิษฐ์ เครื่อง สักการะล้านนา: หมากสุ่ม หมากเบ็ง ต้นดอก ต้นเทียน และต้นผึ้ง. เชียงใหม่: คณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.

อุดม รุ่งเรืองศรี. (2542). สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ภาคเหนือ. กรุงเทพฯ: สยามเพรส แมเนชเม้นท์ จำกัด.